LEES elke woord van Ramaphosa se 2024 staatstoespraak
President Cyril Ramaphosa het sy staatsrede van 2024 (SONA) by die gesamentlike sitting van die Nasionale Vergadering en die Nasionale Raad van Provinsies by die Kaapstadse stadsaal gelewer.
Ramaphosa se 2024 staatstoespraak ten volle
Spreker van die Nasionale Vergadering, me Nosiviwe Mapisa-Nqakula,
Voorsitter van die Nasionale Raad van Provinsies, mnr Amos Masondo,
Adjunkpresident Paul Mashatile,
Voormalige president Thabo Mbeki,
Voormalige adjunkpresident Phumzile Mlambo-Ngcuka,
Voormalige speaker van die Nasionale Vergadering, me Baleka Mbete,
Hoofregter Raymond Zondo,
Adjunkhoofregter Mandisa Maya,
Burgemeester van Kaapstad, rl Geordin Hill-Lewis,
Dekaan van die Diplomatieke Korps en Streeksdekane,
Hoofde van instellings wat demokrasie ondersteun,
Vooraanstaande persone wat ons nege provinsies verteenwoordig,
Parlementslede,
Mede Suid-Afrikaners,
Terwyl ons vir hierdie staatsrede voorberei het, was ons diep hartseer om te hoor van die tragiese heengaan van dr Hage Geingob, die president van Namibië.
President Geingob was ‘n dierbare vriend van die Suid-Afrikaanse volk en ‘n wapengenoot in die stryd om ons vryheid. Hy was ‘n kampvegter vir vrede, vooruitgang en ontwikkeling in Afrika.
Mag ek vra dat ons ‘n oomblik van stilte tot sy eer sal hou.
Mede Suid-Afrikaners,
Hierdie staatsrede vind plaas in die 30ste jaar van ons demokrasie.
Op die 27ste April 1994 het miljoene Suid-Afrikaners vir die eerste keer in hul lewens hul stem in ‘n demokratiese verkiesing uitgebring.
Daardie belangrike dag was die hoogtepunt van eeue se stryd, die stryd om ons mense te bevry van lyding en onderdrukking, van onteiening en uitbuiting, van armoede en ongelykheid.
Terwyl ons in die lang, kronkelende toue gestaan het om te stem, het ons na mekaar gedraai en van ons vreugde gepraat.
Ons het vriende en vreemdelinge omhels, aangemoedig deur ‘n gevoel van ‘n gemeenskaplike toekoms wat ons met ons stem vir ons land sou bepaal.
Ons het nie net ‘n stem in daardie stembusse geplaas nie, maar ‘n droom van die land wat ons wou bou.
Dit was die droom van ‘n Suid-Afrika wat in alle opsigte aan almal behoort wat daarin woon, verenig in ons diversiteit.
Die wêreld het gekyk hoe Nelson Mandela, die vader van ons nasie, sy stem uitbring in Inanda in KwaZulu-Natal; die land van uShaka, ‘n held wie se naam deur die eeue weerklink; die geboorteplek van John Langalibalele Dube, die eerste president van die ANC, wat die Afrika-volk verenig het; en die huis van hoofman Albert Luthuli, die eerste Afrika Nobelpryswenner vir vrede.
Nadat hy sy stembrief uitgebring het, het Madiba gesê:
“Dit is die begin van ’n nuwe era. Ons het beweeg van ‘n era van pessimisme, verdeeldheid, beperkte geleenthede, onrus en konflik. Ons begin ’n nuwe era van hoop, versoening en nasiebou.”
Dit is hierdie droom, van ‘n vrye en verenigde volk, wat in ons demokratiese Grondwet ingeweef is.
Dit is hierdie Grondwet wat ons kollektiewe pogings oor die afgelope drie dekades gelei het om ons land fundamenteel ten goede te verander, en dit moet in die middel staan van die werk wat ons nou doen om ‘n beter lewe vir almal te bou.
Oor die afgelope drie dekades was ons op ‘n reis en streef saam om ‘n nuwe samelewing te bereik – ‘n nasionale demokratiese samelewing.
Ons het die tirannie van apartheid verwerp en ‘n demokratiese staat gebou wat gebaseer is op die wil van die mense.
Ons het sterk instellings gevestig om die fundamentele vryhede en menseregte van alle mense te beskerm.
Ons het die lewens van miljoene Suid-Afrikaners verander deur die lewensbehoeftes te voorsien en geleenthede te skep wat nog nooit tevore bestaan het nie.
Ons het ’n diverse ekonomie moontlik gemaak waarvan die minerale, landbouprodukte en vervaardigde goedere elke uithoek van die wêreld bereik, terwyl werk in Suid-Afrika geskep word.
As ‘n land het ons teruggekeer na die gemeenskap van nasies en ‘n hand van vrede en vriendskap uitgesteek na alle lande en alle volke.
Net soos ons nie die vordering kan ontken wat Suid-Afrikaners oor die afgelope 30 jaar gemaak het nie, moet ons ook nie die ernstige uitdagings wat ons steeds in die gesig staar, verminder nie.
Ons het tye van groot moeilikheid deurgemaak, wanneer die krag van ons grondwetlike demokrasie ernstig getoets is.
Daar was tye wat gebeure buite ons grense ons vordering teruggehou het.
Die wêreldwye finansiële krisis van 2007 en 2008 het ‘n dekade van sterk groei en vinniger werkskepping tot ‘n einde gebring.
Meer onlangs het die Rusland-Oekraïnse konflik bygedra tot stygende pryse van brandstof, voedsel en ander goedere regoor die wêreld – en het gevolglik die lewe vir alle Suid-Afrikaners moeiliker gemaak.
Daar was ook tye wat gebeure by die huis die fondamente van ons grondwetlike demokrasie geskud het.
Miskien is die grootste skade tydens die era van staatskaping aangerig.
Vir ‘n dekade het individue op die hoogste vlakke van die staat met private individue saamgesweer om staatsbeheerde maatskappye, wetstoepassingsagentskappe en ander openbare instellings oor te neem en te hergebruik.
In sommige gevalle is hierdie aktiwiteite deur plaaslike en multinasionale maatskappye moontlik gemaak.
Miljarde rande wat bedoel was om in die behoeftes van gewone Suid-Afrikaners te voorsien, is gesteel. Vertroue in ons land is erg geknou. Openbare instellings is erg verswak.
Die uitwerking van staatskaping word steeds oor die hele samelewing gevoel, van die tekort aan vraglokomotiewe tot verbrokkelende openbare dienste, van die swak prestasie van ons kragstasies tot mislukte ontwikkelingsprojekte.
Maar Suid-Afrikaners, insluitend baie eerlike en toegewyde staatsamptenare, het teruggeveg en saamgewerk om staatskaping te verslaan.
Selfs toe het pogings om die land se herstel te stuit voortgegaan.
Ons onthou met groot angs die gebeure van Julie 2021, toe individue lojaal aan hul eie belange probeer het om ‘n populêre opstand uit te lok, wat gelei het tot ‘n tragiese lewensverlies en wydverspreide vernietiging.
Weereens was hulle onsuksesvol.
Hierdie pogings om die swaar verworwe winste van ons vryheid ongedaan te maak, het misluk omdat die mense van Suid-Afrika saam vasgestaan het ter verdediging van ons Grondwet en sy belofte van ‘n beter lewe vir almal.
Dit was dieselfde vasberadenheid wat die land in staat gestel het om die verwoesting van COVID-19, die ergste wêreldwye pandemie in meer as ‘n eeu, te verduur.
Meer as 100 000 Suid-Afrikaners het hul lewens weens die siekte verloor en twee miljoen mense het hul werk verloor.
Tog sou dit baie erger gewees het as ons nie saam opgetree het as een om die verspreiding van die virus te stop, om ons gesondheidswerkers te ondersteun, om die mees kwesbares te beskerm en om ‘n ongekende inentingsprogram uit te voer nie.
Ons kon die samelewing verenig rondom ‘n gemeenskaplike poging om lewens en lewensbestaan te red.
Ek wil hulde bring aan die baie duisende Suid-Afrikaners wat finansiële bydraes tot die Solidariteit Fonds gemaak het, aan die werkers wat mediese voorrade vervaardig het, en aan die verpleegsters, dokters en ander gesondheidswerkers wat hul lewens in gevaar gestel het om te sorg vir diegene wat siek was. .
Nog ‘n groot uitdaging wat ons moes aanspreek, is geslagsgebaseerde geweld en vrouemoord wat ons as die tweede pandemie gekenmerk het.
As die regering het ons wette ingestel en meer hulpbronne aangewys om oortreders te vervolg, beter ondersteuning aan oorlewendes te bied en vroue se ekonomiese bemagtiging te bevorder.
As ‘n samelewing moet ons ons kollektiewe pogings verskerp om geslagsgebaseerde geweld en vrouemoord tot ‘n einde te bring.
In onlangse jare moes die land die gevolge van klimaatsverandering die hoof bied.
Ons het verwoestende veldbrande in die Wes-Kaap gehad, vernietigende vloede in KwaZulu-Natal, ondraaglike hittegolwe in die Noord-Kaap, aanhoudende droogte in die Oos-Kaap, en intense storms in Gauteng.
Baie van die taak van hierdie administrasie was om ons land deur hierdie groot uitdagings te kry en te werk om ons pad te herwin.
Terwyl elkeen van hierdie gebeurtenisse sy merk gelaat het, het ons land elke storm deurstaan.
Ja, ons het die letsels om te wys. Maar in elke geval was Suid-Afrikaners vasberade.
Ons het nie net volhard nie, maar ons het sterker en meer vasberade teruggekom.
Al hierdie pogings het gedemonstreer hoe Suid-Afrikaners die vryheid waardeer wat na dekades se stryd gewen is.
Die verhaal van die eerste 30 jaar van ons demokrasie kan die beste vertel word deur die lewe van ‘n kind genaamd Tintswalo wat gebore is met die aanbreek van vryheid in 1994.
Tintswalo – demokrasie se kind – het grootgeword in ‘n samelewing wat wêrelde los van die Suid-Afrika van haar ouers, grootouers en oupagrootjies was.
Sy het grootgeword in ‘n samelewing wat beheer word deur ‘n grondwet wat gewortel is in gelykheid, die oppergesag van die reg en die bevestiging van die inherente waardigheid van elke burger.
Tintswalo , en baie ander wat op dieselfde tyd as sy gebore is, was begunstigdes van die eerste beleide van die demokratiese staat om gratis gesondheidsorg aan swanger vroue en kinders onder die ouderdom van ses te verskaf.
Tintswalo se vormingsjare is deurgebring in ‘n huis wat deur die staat verskaf is, een van miljoene huise wat gebou is om die armes te skuil.
Tintswalo het grootgeword in ‘n huishouding wat van basiese water en elektrisiteit voorsien is, in ‘n huis waar haar ouers waarskynlik voor 1994 sonder elektrisiteit gewoon het.
Tintswalo was ingeskryf by ‘n skool waarin haar ouers nie skoolgeld hoef te betaal nie, en elke skooldag het sy ‘n voedsame maaltyd ontvang as deel van ‘n program wat vandag 9 miljoen leerders uit arm gesinne ondersteun.
Die demokratiese staat het ‘n kinderondersteuningstoelae voorsien om in haar basiese behoeftes te voorsien. Hierdie toelae, tesame met ander vorme van maatskaplike bystand, bly elke maand ‘n reddingsboei vir meer as 26 miljoen Suid-Afrikaners.
Met hierdie ondersteuning kon Tintswalo – demokrasie se kind – hoërskool voltooi.
Deur die bystand van die Nasionale Finansiële Hulpskema vir Studente het Tintswalo een van ons TVET-kolleges bygewoon en ‘n kwalifikasie verwerf.
Toe Tintswalo die wêreld van werk betree het, kon sy vorder en floreer met die steun van die staat se diensbillikheid en swart ekonomiese bemagtigingsbeleid.
Met die inkomste wat sy verdien het, kon sy spaar, ‘n gesin begin, in ‘n beter huis intrek en ‘n beter lewe lei.
Dit is die verhaal van miljoene mense wat sedert die begin van ons demokrasie gebore is.
Maar dit is net deel van die storie.
Want ten spyte van die merkwaardige prestasies van die afgelope 30 jaar, staar baie van die demokrasie se kinders steeds groot uitdagings in die gesig.
Miljoene jongmense van 15 tot 24 jaar is tans nie in diens, onderwys of opleiding nie.
Daar is baie wat ’n matriek, diploma of graad het wat nie werk kan kry nie, of nie die middele het om ’n besigheid te begin nie.
Terwyl ekonomiese groei noodsaaklik is om werkloosheid te verminder, kan ons nie wag om die werk te verskaf wat baie van die demokrasie se kinders nodig het nie.
As regering het ons stappe gedoen om die jeugwerkloosheidsuitdaging aan te spreek.
Drie jaar gelede, voortbouend op die sukses van die Uitgebreide Openbare Werke-program, het ons die Presidensiële Indiensnemingstimulus van stapel gestuur.
Deur hierdie program het ons meer as 1,7 miljoen werk- en bestaansgeleenthede geskep.
Deur die stimulus het ons meer as 1 miljoen skoolassistente in 23 000 skole geplaas, wat aan deelnemers waardevolle werkservaring bied terwyl leeruitkomste verbeter word.
Deur die Presidensiële Youth Employment Intervention het ons SAYouth.mobi gevestig as ‘n nulkoersplatform vir werklose jongmense om toegang te verkry tot geleenthede om te leer en te verdien.
Meer as 4,3 miljoen jongmense is nou by die netwerk betrokke en 1,6 miljoen het tot dusver geleenthede verseker.
Ons het saam met die Nasionale Jeugontwikkelingsagentskap ‘n aantal inisiatiewe op die been gebring om geleenthede aan jongmense te bied, insluitend die Nasionale Jeugdiens en die Jeugdiensdiens.
Hierdie programme maak saak omdat werk vir mense saak maak. Die NYDA het ‘n sleutelrol gespeel om ‘n aantal jongmense by te staan om hul eie besighede te begin.
Om ‘n werk te hê verskaf nie net ‘n inkomste nie – dit is fundamenteel tot mense se gevoel van eiewaarde, waardigheid, hoop, doel en insluiting.
Uit die dieptes van ontbering en ongelykheid het ons meer as 30 jaar gewerk om te verseker dat alle Suid-Afrikaners ‘n gelyke kans het om voorspoedig te wees.
Dit is nie genoeg om die ongeregtighede van die verlede te erken nie; ons moet hulle regstel.
Ons het wette ingestel en programme onderneem om swart Suid-Afrikaners en vroue in staat te stel om in die werkplek te vorder, om eienaars en bestuurders te word, om grond te bekom en bates op te bou.
Die persentasie poste in uitvoerende bestuur wat deur swart mense beklee is, het tussen 1996 en 2016 byna vyfvoudig toegeneem.
Een van die oorheersende uitdagings waarmee hierdie administrasie te kampe gehad het toe hy sy amp aangeneem het, was staatskaping en korrupsie.
Ons eerste prioriteit was om staatskaping beslissend te stop, om die kriminele netwerke binne die staat af te breek en om te verseker dat oortreders geregtigheid in die gesig staar.
Ons moes dit doen sodat ons ons instellings kon herstel en ons ekonomie kon herbou.
Ons het bekwame mense met integriteit aangestel om aan die hoof te staan van ons wetstoepassingsagentskappe, staatsdepartemente, veiligheidsdienste en staatsmaatskappye, dikwels deur ‘n onafhanklike en deursigtige proses.
Die geloofwaardigheid en doeltreffendheid van ‘n aantal instellings soos die Suid-Afrikaanse Inkomstediens is herstel en hul prestasie is verbeter.
Ons het die Ondersoekdirektoraat as ‘n gespesialiseerde en multidissiplinêre eenheid binne die Nasionale Vervolgingsgesag op die been gebring om korrupsie en ander ernstige misdade te ondersoek.
Groot vordering is gemaak om diegene wat verantwoordelik is vir staatskaping voor die gereg te bring.
Meer as 200 beskuldigdes word vervolg. Meer word ondersoek.
Gesteelde fondse word teruggevind.
Bevriesingsbevele van R14 miljard is aan die NVG se Batebeslagleggingseenheid toegestaan vir sake wat verband hou met staatskaping, en sowat R8,6 miljard se korrupte opbrengs is aan die staat teruggegee.
’n Herstelde en herleefde SAID het R4,8 miljard se onbetaalde belasting ingevorder as gevolg van bewyse wat by die Kommissie gelewer is, terwyl die Spesiale Ondersoekeenheid siviele litigasie ter waarde van R64 miljard ingestel het.
Ons het stappe gedoen, insluitend deur nuwe wetgewing, om ons vermoë te versterk om geldwassery en bedrog te voorkom en om ons verwydering van die “grys lys” van die Finansiële Aksie Taakspan te verseker.
Met die hulp van sakeondernemings het ons ‘n digitale forensiese vermoë opgestel om die NVG-ondersoekdirektoraat te ondersteun, wat mettertyd uitgebrei sal word om wetstoepassing wyer te ondersteun.
Wetgewing is tans voor die Parlement om die Ondersoekdirektoraat te vestig as ‘n permanente entiteit met volle ondersoekbevoegdhede.
Maar daar is nog baie werk wat gedoen moet word om korrupsie heeltemal uit te roei.
Gebaseer op die aanbevelings van die Nasionale Anti-Korrupsie Adviesraad, is ons vasbeslote om verdere maatreëls in te stel om ons anti-korrupsie-agentskappe te versterk, fluitjieblasers te beskerm, steunwerwing te reguleer en die onbehoorlike invloed van openbare verteenwoordigers in verkryging te voorkom.
Ons sal nie ophou voordat elke persoon wat vir korrupsie verantwoordelik is, tot verantwoording geroep word nie.
Ons sal nie stop voordat alle gesteelde geld teruggevind is nie.
Ons sal nie ophou voordat korrupsie geskiedenis is nie.
Die werklike tragedie van staatskaping was dat dit aandag en hulpbronne weggelei het van wat die regering moes doen, naamlik om ons ekonomie te laat groei en werk te skep.
Oor die afgelope vyf jaar het ons gewerk om ons ekonomie te laat herleef vanaf ‘n dekade van stagnasie en dit te beskerm teen plaaslike en wêreldwye skokke.
Ons het vordering gemaak.
Ons ekonomie is vandag drie keer groter as wat dit 30 jaar gelede was.
Die aantal Suid-Afrikaners in diens het toegeneem van 8 miljoen in 1994 tot meer as 16,7 miljoen nou.
Oor die afgelope twee jaar het die aantal werksgeleenthede wat geskep word elke kwartaal toegeneem, en ons het nou meer mense in diens as voor die pandemie.
Tog is ons werkloosheidsyfer die hoogste wat dit nog ooit was.
Selfs terwyl indiensneming groei, betree meer mense elke jaar die arbeidsmark as wat werk geskep word.
Ons het ‘n grondslag vir groei gelê deur verreikende ekonomiese hervormings, ‘n ambisieuse beleggingsdryfveer en ‘n infrastruktuurprogram wat resultate begin lewer.
Maatskappye gaan voort om te belê, duisende hektaar landbougrond word geplant, nuwe fabrieke word geopen en produksie word uitgebrei.
Ons is op koers om die belangrikste beperkings op ekonomiese groei op te los deur ons energievoorsiening te stabiliseer en ons logistieke stelsel reg te stel.
Namate hierdie struikelblokke uit die weg geruim word, word die ware potensiaal van ons ekonomie ontketen.
Ons het ‘n duidelike plan uiteengesit om beurtkrag te beëindig, wat ons met ‘n doelgerigte fokus deur die Nasionale Energiekrisiskomitee geïmplementeer het.
Ons het ons verpligtinge nagekom om aansienlike nuwe krag deur private investering na die netwerk te bring, wat reeds help om beurtkrag te verminder.
Verlede jaar het ons ’n groot skuldverligtingspakket geïmplementeer wat Eskom in staat sal stel om beleggings in onderhoud- en transmissie-infrastruktuur te maak en sy volhoubaarheid vorentoe te verseker.
Sedert ons vyf jaar gelede ons program vir hernubare energie laat herleef het, het ons meer as 2 500 MW son- en windkrag aan die netwerk gekoppel met drie keer hierdie bedrag wat reeds in verkryging of konstruksie is.
Deur belastingaansporings en finansiële ondersteuning het ons net die afgelope jaar die hoeveelheid daksonkragkapasiteit wat regoor die land geïnstalleer is, meer as verdubbel.
Ons het ingrypende regulatoriese hervormings geïmplementeer om private investering in elektrisiteitsopwekking moontlik te maak, met meer as 120 nuwe private energieprojekte wat nou in ontwikkeling is.
Dit is fenomenale ontwikkelings wat die herstrukturering van ons elektrisiteitsektor dryf in ooreenstemming met wat baie ander ekonomieë gedoen het om mededingendheid te verhoog en pryse af te bring.
Deur al hierdie aksies is ons vol vertroue dat die ergste agter die rug is en dat die einde van beurtkrag uiteindelik binne bereik is.
Maar ons stop nie daar nie.
Om te verseker dat ons nooit weer ‘n soortgelyke krisis in die gesig staar nie, hervorm ons ons energiestelsel om dit in die toekoms meer mededingend, volhoubaar en betroubaar te maak.
Ons gaan oor die komende jare meer as 14 000 km nuwe transmissielyne bou om hernubare energie te akkommodeer.
Om hierdie proses te bespoedig, sal ons private investering in transmissie-infrastruktuur moontlik maak deur ‘n verskeidenheid innoverende beleggingsmodelle.
Verlede jaar het ons die Wysigingswetsontwerp op Elektrisiteitsregulering ter tafel gelê om die herstrukturering van Eskom te ondersteun en ‘n mededingende elektrisiteitsmark te vestig.
Terwyl ons hierdie hervormings onderneem, posisioneer ons ons ekonomie vir toekomstige groei in ‘n wêreld wat gevorm word deur klimaatsverandering en ‘n omwenteling in groen tegnologie.
In die afgelope drie jaar het ons land ‘n toename in uiterste weersomstandighede gesien, dikwels met rampspoedige gevolge.
Dit is hoekom ons ‘n regverdige energie-oorgang implementeer, nie net om koolstofvrystellings te verminder en klimaatsverandering te beveg nie, maar om groei en werk vir ons eie mense te skep.
Ons sal hierdie oorgang onderneem teen ‘n tempo, skaal en koste wat ons land kan bekostig en op ‘n wyse wat energiesekerheid verseker.
Met ons oorvloed sonkrag-, wind- en minerale hulpbronne gaan ons duisende werksgeleenthede skep in hernubare energie, groen waterstof, groen staal, elektriese voertuie en ander groen produkte.
Die Noord-Kaap, met sy optimale sontoestande, het reeds miljarde rande se beleggings gelok.
Ons gaan ‘n Spesiale Ekonomiese Sone in die Boegoebaai-hawe oprig om belegging in groen energie aan te dryf. Daar is ‘n groot mate van belangstelling van die private sektor om deel te neem aan die opbloei wat gegenereer sal word groen waterstof energie projekte.
Ons het besluit om die vervaardiging van elektriese voertuie in Suid-Afrika te ondersteun om ons motorsektor te laat groei, wat goeie werk aan duisende werkers verskaf.
Ons het besluit om spesiale fokus aan streke soos Mpumalanga te gee om die skepping van nuwe nywerhede, nuwe ekonomiese geleenthede en volhoubare werkgeleenthede moontlik te maak.
En die afgelope jaar het ons die finansieringsbeloftes vir ons Just Energy Transition Investment Plan verhoog van sowat R170 miljard tot byna R240 miljard.
Om die aanhoudende gevolge van aardverwarming, wat deur aanhoudende vloede, brande en droogtes manifesteer, aan te spreek, het ons besluit om ‘n Klimaatveranderingsreaksiefonds te stig.
Dit sal alle sfere van die regering en die private sektor byeenbring in ‘n gesamentlike poging om ons veerkragtigheid te bou en te reageer op die impak van klimaatsverandering.
Om ernstige ondoeltreffendheid in ons vraglogistieke stelsel te hanteer, neem ons aksie om ons hawens en spoornetwerk te verbeter en dit tot wêreldklasstandaarde te herstel.
Ons het ‘n duidelike padkaart uiteengesit om die prestasie van Transnet te stabiliseer en ons logistieke stelsel te hervorm.
In noue samewerking met besigheid en arbeid, het ons toegewyde spanne gestig om vyf strategiese gange om te draai wat goedere vir uitvoerdoeleindes vervoer.
Die aantal skepe wat wag om by die hawe van Durban aan te lê – wat die afgelope maande erge opeenhoping ervaar het – het van meer as 60 skepe middel November tot net 12 skepe aan die einde van Januarie verminder.
Transnet het ‘n internasionale terminaal-operateur aangestel om te help om sy grootste terminaal by die Durbanse hawe uit te brei en te verbeter.
En ons hersien die vragspoorstelsel deur private spooroperateurs toegang tot die spoornetwerk toe te laat.
Met die huidige konflik in die Midde-Ooste wat skeepsverkeer deur die Suez-kanaal raak, is Suid-Afrika goed geposisioneer om bunkerdienste aan te bied vir skepe wat deur ons kus herlei sal word.
Ons het die veiling van breëbandspektrum na meer as ‘n dekade van vertragings voltooi, wat gelei het tot nuwe investering, laer datakoste en verbeterde netwerkbereik en kwaliteit.
Hierdie hervormings het ‘n diepgaande impak in ‘n samelewing waarin toegang tot die internet die afgelope dekade dramaties gestyg het.
Minder as die helfte van alle huishoudings het in 2011 internettoegang gehad, vergeleke met 79 persent van huishoudings in 2022.
Ons het net hierdie week nuwe regulasies gepubliseer om ons visumstelsel te hervorm, wat dit makliker sal maak om die vaardighede te lok wat ons ekonomie benodig en ‘n dinamiese ekosisteem vir innovasie en entrepreneurskap te skep.
Ons het R1,5 triljoen se nuwe beleggingsverpligtinge ingesamel deur vyf Suid-Afrikaanse Beleggingskonferensies, waarvan meer as R500 miljard reeds in die ekonomie ingevloei het.
Om groei in die mynbousektor te ondersteun, gaan ons voort met die modernisering van ons mynregtelisensiëringstelsel en begin ons ‘n eksplorasiefonds om opkomende mynwerkers te ondersteun en nuwe mineraalafsettings te ontgin.
Hierdeur sal mynbou, wat die grondsteen was waarop die Suid-Afrikaanse ekonomie gebou is, weer ’n sonsopkomsbedryf word.
Deelname van voorheen benadeelde swart mense neem toe.
Swart eienaarskap staan op ongeveer 39 persent in vergelyking met 2 persent in 2004.
Belegging in infrastruktuur is besig om momentum te kry.
Nuwe en innoverende befondsingsmeganismes sal gebruik word om die konstruksie van infrastruktuur te verhoog. Die Departement van Water en Sanitasie beoog om waterhulpbronbestuur te verbeter deur infrastruktuurprojekte te begin om watervoorsiening te verseker en waterbronne te diversifiseer om afhanklikheid van oppervlakwater te verminder.
Grootmaat waterprojekte is regoor die land in aanbou om watervoorsiening aan miljoene inwoners in dorpe, dorpe en stede te verbeter.
Die volgende waterinfrastruktuurprojekte is aan die gang of voltooi:
Lesotho Highlands Water Project, Umzimvubu, Hazelmere Dam, uMkhomazi Water Project, Clanwilliam Dam, Tzaneen Dam, Loskop, Mandlakazi, pypleiding vanaf Jozini Dam, Giyani, pypleiding vanaf Nandoni Dam na Nsami Dam, Pilanesberg Water, Vaal Gamagara en pypleiding vanaf die Vaalrivier na Hothazel.
In die Oos-Kaap begin die Msikaba- en Mtentu-brug oor die landskap uitstyg, en sal van die hoogste in Afrika wees sodra dit voltooi is.
Die staal wat vir ‘n deel van die projek gebruik word, word in Mpumalanga vervaardig, en die ystererts kom van die Noord-Kaap.
Die afgelope vyf jaar het SANRAL, wat nagenoeg 25 000 km se paaie bestuur, meer as 1 200 projekte ter waarde van R120 miljard toegeken.
In November verlede jaar het die Kabinet ‘n raamwerk vir hoëspoedspoor goedgekeur, wat aanvanklik op die Johannesburg-na Durban-korridor fokus.
Soos ons die ekonomie laat groei, maak ons dit meer inklusief.
Deur herverdeling is ongeveer 25 persent van landbougrond in ons land nou in swart Suid-Afrikaners besit, wat ons nader bring aan die bereiking van ons teiken van 30 persent teen 2030.
In die afgelope 5 jaar het ons sowat 1 000 swart nyweraars met befondsing en ander vorme van ondersteuning ondersteun. Hierdie firmas in swart besit neem meer as 90 000 werkers in diens en dra baie miljarde rande tot ons ekonomie by.
Terselfdertyd het sowat 200 000 meer werkers eienaarskap verkry van aandele in die maatskappye wat hulle werk, wat die totale werkerseienaarskap in maatskappye in die Suid-Afrikaanse ekonomie op ver meer as ‘n halfmiljoen werkers te staan bring.
Ons sien hierdie tendens bly groei namate meer en meer maatskappye besef dat dit voordelig is vir hul bedryf dat hul werkers ‘n aandeel moet hê in die besighede waarvoor hulle werk.
Die hervormings wat ons begin het en die werk wat aan die gang is, sal ons in staat stel om beurtkrag te beëindig, ons logistieke stelsel te verbeter, watersekerheid te bereik en uiteindelik werk te skep.
Alhoewel ons uitdagings nog nooit groter was nie, sal ons reaksie op hierdie uitdagings ons tot groter welvaart lei as wat ons ooit geken het.
Een van die ergste ongeregtighede van apartheid was die wyse waarop onderwys gebruik is as ‘n instrument om ongelykheid voort te sit.
Oor die afgelope 30 jaar het ons probeer om onderwys as ‘n instrument te gebruik om gelykheid te skep.
Ons basiese onderwysuitkomste verbeter voortdurend oor ‘n reeks maatreëls.
Die jongste matriekslaagsyfer, op 82,9%, is die hoogste ooit.
En met elke nuwe jaar maak leerders van geen-fooiskole rekening vir meer en meer van die baccalaureusslae wat behaal is.
Terselfdertyd verlaat minder leerders die skool.
Ons het die afgelope vyf jaar befondsing vir arm en werkersklas-studente aan universiteite en TVET aansienlik verhoog.
Oor die volgende vyf jaar sal ons ons aandag vestig op die uitbreiding van toegang tot vroeë kinderontwikkeling en die verbetering van vroeë graadlees, waar ons reeds vordering begin sien.
Die verskuiwing van vroeë kinderontwikkeling na die Departement van Basiese Onderwys was een van die belangrikste besluite aangesien ons nou meer hulpbronne aan vroeë kinderontwikkeling kon wy en verseker dat deur samewerkende regering verskeie departemente van die regering betrokke raak by vroeë kinderontwikkeling, aangevul deur die Departement van Basiese onderwys.
Ons beleide en programme het oor die loop van 30 jaar miljoene mense uit groot armoede gelig.
Vandag ly minder Suid-Afrikaners honger en leef minder in armoede.
In 1993 het Suid-Afrika ‘n beduidende armoede-uitdaging in die gesig gestaar, met 71,1 persent van sy bevolking wat in armoede leef.
Onder die demokratiese regering was daar egter ‘n konsekwente afname in hierdie getalle.
Teen 2010 het die armoedekoers tot 60,9 persent gedaal, en dit het aanhou daal en in 2020 55,5 persent bereik, soos deur die Wêreldbank gerapporteer.
Hierdie vordering is moontlik gemaak deur uitgebreide ondersteuning aan diegene in die samelewing wat dit die nodigste het.
Vyf jaar gelede het ons ‘n verdere maatreël ingestel om armoede aan te pak deur Nasionale Minimumloon in te stel wat in die Vryheidsmanifes in die vooruitsig gestel word.
Die besluit deur sleutelrolspelers, synde besigheid en arbeid en gemeenskappe, om die minimum loon in te stel, het onmiddellik die lone van meer as 6 miljoen werkers verhoog.
Te midde van die pandemie het ons die spesiale SRD-toelae bekendgestel, wat tans sowat 9 miljoen werklose mense elke maand bereik. Ons het die voordele van hierdie toelae gesien en sal dit uitbrei en verbeter as die volgende stap in die rigting van inkomstesteun vir werkloses.
Hierdie toelaes en subsidies doen veel meer as om mense te gee wat hulle nodig het om te lewe.
Hulle is ‘n belegging in die toekoms.
Daar is getoon dat maatskaplike bystand die inskrywing en bywoning van skool verhoog, die uitvalsyfers verlaag en die slaagsyfer verbeter.
Suid-Afrikaners leef langer as ooit tevore.
Lewensverwagting het van 54 jaar in 2003 tot 65 jaar in 2023 toegeneem.
Moeder- en babasterftes het dramaties afgeneem.
Ons het meer hospitale en klinieke gebou, veral in arm gebiede, wat beter kwaliteit sorg aan meer Suid-Afrikaners verskaf.
Vandag ken 95% van persone wat met MIV gediagnoseer is hul status, 79% van diegene ontvang antiretrovirale behandeling, en 93% van diegene is viraal onderdruk.
Nuwe MIV-infeksies onder jong mense het aansienlik afgeneem.
En tog, terwyl ons gesondheidstelsel ‘n groot impak op mense se lewens gehad het, werk ons daaraan om beide die gehalte van gesondheidsorg en gelykheid van toegang te verbeter.
Die Nasionale Gesondheidsversekering sal gratis gesondheidsorg by die sorgpunt vir alle Suid-Afrikaners verskaf, hetsy in openbare of private gesondheidsfasiliteite.
Ons beplan om die NGV inkrementeel te implementeer, wat kwessies soos gesondheidstelselfinansiering, die gesondheidswerkmag, mediese produkte, entstowwe en tegnologieë en gesondheidsinligtingstelsels hanteer.
Een van die mees sigbare, impakvolle en betekenisvolle prestasies in die eerste drie dekades van vryheid was om huise aan die mense te verskaf.
Vandag woon byna nege uit elke tien huishoudings in ‘n formele woning.
Waar daar eens hutte en modderhuise was, is daar nou huise van baksteen en mortel.
Dit is huise met water om te drink en om mee te was, huise met elektrisiteit vir beligting en kook.
Aan die einde van apartheid het slegs 6 uit 10 mense toegang tot skoon drinkwater gehad. Vandag het dié syfer tot byna 9 uit 10 Suid-Afrikaners toegeneem.
Ons werk daaraan om te verseker dat gesubsidieerde behuising naby werk, onderwys en dienste geleë is.
Maar vir dienste om gelewer te word, moet plaaslike regering werk.
Te veel munisipaliteite faal met bestuur, finansiële en diensleweringsmaatreëls. Hierdie beperkings beïnvloed elke aspek van mense se daaglikse lewens.
Ons het begin met die implementering van ‘n aantal maatreëls om hierdie probleem aan te spreek deur ondersteuning aan plaaslike regering te verskaf, insluitend die professionalisering van die staatsdiens en om te verseker dat mense met die regte vaardighede in sleutelposte aangestel word.
Die Presidensie, Nasionale Tesourie en COGTA werk saam om tegniese kapasiteit in plaaslike regering te verbeter en om beplanning, koördinasie en fiskale toesig te verbeter.
Deur die Presidensiële Izimbizo wat regoor die land gehou is, het ons gesien hoe die Distriksontwikkelingsmodel alle sfere van die regering en sleutelbelanghebbendes bymekaargebring het om die diensleweringsuitdagings in gemeenskappe aan te spreek.
Die Distriksontwikkelingsmodel het bewys dat dit ‘n doeltreffende instrument is om samewerkende bestuur en samewerking te verbeter. Ons sal voortgaan om hierdie proses te verbreed en te verdiep.
Die aanpak van misdaad en onsekerheid is ‘n sleutelprioriteit.
Suid-Afrikaners verdien om veilig te wees en veilig te voel, om vry en sonder vrees in hul woonbuurte en openbare ruimtes te loop.
Tydens hierdie administrasie het ons daarop gefokus om ons wetstoepassingsagentskappe, wat stelselmatig verswak is, toe te rus om hul werk doeltreffend te doen.
Ons het die geledere van die polisie versterk deur die werwing van 20 000 polisiebeamptes oor die laaste twee jaar en nog 10 000 in die jaar wat voorlê.
‘n Ekstra 5 000 polisiebeamptes is na Openbare Orde Polisiëring ontplooi.
Die SAPD het Operasie Shanela van stapel gestuur as ‘n nuwe benadering om misdaadbrandpunte te teiken, wat gelei het tot meer as 285 000 arrestasies sedert Mei verlede jaar.
Die ekonomiese infrastruktuur-taakspanne wat in alle provinsies operasioneel is, het belangrike suksesse behaal in die bekamping van kabeldiefstal, skade aan kritieke infrastruktuur en onwettige mynbou.
Deur noue samewerking met die private sektor het ons ‘n afname in sekuriteitsinsidente op die spoornetwerk gesien.
Ons het verlede jaar die nuwe Grensbestuursowerheid geloods om die veiligheid van ons grense te verbeter, en het reeds meer as 100 000 mense gestop wat probeer het om ons land onwettig binne te gaan.
Saam met die burgerlike samelewing het ons die Nasionale Strategiese Plan oor Geslagsgebaseerde Geweld ontwikkel, saam met die burgerlike samelewing, as ‘n gemeenskapswye reaksie op hierdie pandemie.
Ongeveer R21 miljard is oor die mediumtermyn toegewy aan die implementering van die ses pilare van die plan, insluitend die ekonomiese bemagtiging van vroue.
Nuwe wette is ingestel om die reaksie van die strafregstelsel geslagsgebaseerde geweld te versterk en beter ondersteuning te bied aan oorlewendes van sulke geweld.
Ons uiteindelike doelwit is om geslagsgebaseerde geweld geheel en al te beëindig deur die hele samelewing te mobiliseer. As deel hiervan ondersteun ons die oproep vir ‘n belofte wat mans in Suid-Afrika genooi word om te neem om hul persoonlike toewyding te demonstreer om hierdie plaag te beëindig.
Vroue is ook in die proses om hul eie belofte te ontwikkel.
Ons het nog ‘n lang pad om te gaan om veiliger gemeenskappe te bou, geweldsmisdaad te voorkom en ons infrastruktuur te beskerm.
Maar daar is geen twyfel dat ‘n professionele, goed opgeleide en behoorlike bronne polisiemag, wat nou saamwerk met gemeenskappe, ons land ‘n veiliger plek sal maak nie.
Vandag kan elke Suid-Afrikaner hul koppe hoog hou, vol vertroue dat ons ons regmatige plek op die wêreldverhoog ingeneem het.
Ons bly daartoe verbind om ‘n konstruktiewe rol op ons vasteland en regoor die wêreld te speel vir die verwesenliking van ‘n beter Afrika en ‘n beter wêreld.
Ons sal voortgaan om ‘n belangrike rol te speel om die gewere oor ons hele kontinent stil te maak.
Ons verbintenisse met partye in die Rusland-Oekraïnse konflik deur die Afrika-vredesinisiatief vorder. Ons neem deel aan hierdie vredespogings omdat ons glo dat selfs die mees onoplosbare konflikte deur onderhandelinge tot ‘n einde gebring kan word.
Gelei deur die fundamentele beginsel van menseregte en vryheid, het ons die Palestynse saak aangepak om verdere sterftes en vernietiging in Gasa te voorkom.
Ons het die uitspraak van die Internasionale Geregshof verwelkom dat Israel alle maatreëls binne sy vermoë moet neem om dade van volksmoord teen Palestyne te voorkom.
Ons veroordeel die moord op burgerlikes van alle kante en doen ‘n beroep op alle partye wat by die konflik betrokke is om te verbind tot ‘n vredesproses wat ‘n tweestaat-oplossing sal lewer.
Ons sal ons buitelandse beleid gebruik om ons ontwikkelingsdoelwitte na te streef. Tydens ons leierskap van BRICS verlede jaar het ons ‘n nuwe hoofstuk vir die BRICS-familie van lande gesien.
Die uitbreiding van die groep van vyf tot tien lede bied geleenthede vir handel en ‘n versterking van politieke en diplomatieke bande tussen lande in die globale Suide.
Ons sal voortbou op die vordering wat ons gemaak het met die vestiging van die Afrika Kontinentale Vryhandelsgebied, wat Suid-Afrika se ekonomie en dié van die vasteland sal transformeer deur nuwe werksgeleenthede te skep en ekonomiese deelname te verhoog.
En ons sal Afrika se ontwikkeling boaan die agenda plaas wanneer ons die G20 in 2025 aanbied.
Die prestasies oor die afgelope drie dekades is ‘n bewys van die krag van samewerking en vennootskap om ons mees dringende uitdagings die hoof te bied.
Ons land het ‘n lewendige burgerlike samelewing, ‘n magtige vakbondbeweging en ‘n betrokke private sektor.
Oor die afgelope vyf jaar het ons saam met hierdie maatskaplike vennote gewerk om uitdagings aan te spreek soos om mense veilig te hou en om entstowwe tydens die COVID-19-pandemie te versprei, en om ‘n samelewingwye reaksie op geslagsgebaseerde geweld te mobiliseer.
In die afgelope jaar het ons saam met maatskaplike vennote gekom om beurtkrag te beëindig, die uitdagings in die logistieke sektor aan te spreek, misdaad en korrupsie aan te pak en werkskepping te versnel.
Dit is die Suid-Afrikaanse manier om ‘n sosiale kompak te bou wat saamwerk oor tasbare kwessies, en dit sal die sleutel wees om ‘n nuwe samelewing in die komende jare te bou.
Mede Suid-Afrikaners,
Dit is die laaste staatsrede van die 6de demokratiese administrasie.
Die afgelope vyf jaar was ‘n tyd van herstel, herbou en vernuwing.
Ons moes ons ekonomie laat herleef ná meer as ‘n dekade van swak ekonomiese prestasie.
Ons moes ons openbare instellings herbou ná die era van staatskaping.
Ons moes herstel van ‘n verwoestende wêreldwye pandemie wat groot ellende en swaarkry veroorsaak het, wat besighede gesluit het en werksgeleenthede gekos het.
En ons moes ‘n uitmergelende elektrisiteitskrisis konfronteer en oorkom wat, ondanks aansienlike verbetering die afgelope maande, steeds ons ekonomie terughou.
Ons het die afgelope vyf jaar ver gevorder. Ons het voortgebou op die prestasies van die afgelope drie dekades en ons het beslissende maatreëls getref om die onmiddellike uitdagings wat Suid-Afrikaners in die gesig staar die hoof te bied.
Ons het die onafhanklikheid en vermoë van ons wetstoepassingsagentskappe herstel om korrupsie en misdaad aan te pak.
Ons het gewerk om die regte van persone met gestremdheid te bevorder. Ons was baie trots daarop om Suid-Afrikaanse Gebaretaal die 12de amptelike taal van ons land te maak.
Ons het die basiese regte in ons grondwet, soos vryheid van spraak, assosiasie en geloof, beskerm en bevorder. Ons het mediavryheid en die onafhanklikheid van die regbank verdedig.
Ons het die regte van lede van die LGBTQI-gemeenskap beskerm en bevorder, en gaan voort om alle vorme van vooroordeel en onverdraagsaamheid te bekamp.
Ons het aansienlike vordering gemaak met maatreëls om die ekonomie te laat groei, werk te skep en armoede te verminder.
Terwyl ons die proses van vernuwing en hervorming aan die gang gesit het, is daar meer werk wat gedoen moet word om hierdie hervormings tot die einde toe deur te sien.
Ons sal deur die werk aan die gang met ons vennote kyk om beurtkrag te beëindig en die werkverrigting van ons hawens en spoornetwerk te laat herleef.
Ons sal voortgaan om ons wetstoepassingsinstellings te versterk, geslagsgebaseerde geweld aan te pak en korrupsie te beveg om Suid-Afrika ‘n veilige plek vir almal te maak.
Ons sal voortgaan om plaaslike regering te versterk, die staatsdiens te professionaliseer en te verseker dat staatsamptenare verantwoordelik gehou word vir hul optrede.
Ons sal voortgaan om ons ekonomie te posisioneer om te groei en mee te ding in ‘n vinnig veranderende wêreld, om klein besighede te ondersteun, om jongmense ekonomiese geleenthede te gee en om sosiale beskerming aan die kwesbares te bied.
Ons sal voortgaan met die werk om die land se fiskale posisie te verbeter en vas te hou aan ‘n gesonde makro-ekonomiese trajek.
Ons sal die geleenthede wat die Afrika Kontinentale Vryhandelsgebied bied, gebruik om ons handel te verhoog en ons nywerhede uit te brei.
Ons sal voortgaan om ‘n inklusiewe ekonomie te bou, wat fokus op die bemagtiging van swart en vroulike Suid-Afrikaners, die bevordering van werkersregte, die intensivering van grondhervorming en ‘n regverdige energie-oorgang najaag wat niemand agterlaat nie.
Mede Suid-Afrikaners,
Terwyl ons 30 jaar van vryheid vier, moet ons standvastig bly in ons verbintenis tot ons grondwetlike demokrasie en sy belofte van ‘n beter lewe.
Ons moenie toegee aan diegene wat die verantwoordelikheid weerstaan wat die Grondwet op ons almal plaas om die ongeregtighede van die verlede reg te stel en ons ekonomie en samelewing fundamenteel te transformeer nie.
Ons moet hierdie mense herinner aan die verpligting wat die Grondwet op die staat plaas om die regte van almal op behuising, gesondheidsorg, voedsel, water, maatskaplike sekuriteit, veiligheid en onderwys progressief te verwesenlik.
Op dieselfde manier moet ons niemand toelaat om noodsaaklike demokratiese instellings te verminder, die regbank te verguis of die grondwetlike gesag van hierdie Parlement uit te daag nie.
Ons moenie toegee aan diegene wat poog om ons nasie te verdeel, geweld aan te blaas en ons demokrasie te ondermyn nie.
Soos in die verlede, soos in die toekoms, moet die mense van Suid-Afrika saamstaan teen enige poging om die prestasies van ons demokrasie om te keer.
As die Voorsitter van die Grondwetlike Vergadering het ek saam met baie groot leiers van ons land gewerk om ‘n grondwet saam te stel wat werklik die wil van die Suid-Afrikaanse mense weerspieël.
As President sien ek dit as my primêre plig om ons Grondwet te verdedig, en om elke dag te werk om die belofte daarvan te verwesenlik.
Terwyl ons vorentoe beweeg, laat ons onthou dat dit aan ons is – nie enigiemand anders nie – om die toekoms van Suid-Afrika te bepaal.
Ons is nie passiewe waarnemers van ons geskiedenis nie.
Ons is die skrywers daarvan.
Ons is die bouers van hierdie land wat ons tuis noem.
Terwyl ons na die volgende 30 jaar van vryheid kyk, moet ons die soort land kies, en inderdaad die soort wêreld wat ons vir onsself en vir ons kinders wil skep.
Ons is verbind tot ‘n Suid-Afrika waarin ons gemeenskaplike identiteit geleë is in ons erkenning van mekaar se menslikheid.
Ons wil ‘n land hê waarin elke persoon vry is om presies te wees wie hy is, ongeag hul ras, geslag, seksuele oriëntasie, etnisiteit of geloof.
Ons wil ‘n land hê waarin dieselfde geleenthede vir elke kind beskikbaar is, of hulle nou in Sandton, in Mdantsane, in Sekhukhune, in Mitchell’s Plain of in Phoenix gebore is.
Ons wil ‘n land hê waarin die oppergesag van die reg op almal geld, maak nie saak hoe ryk hulle is of watter posisie hulle beklee nie.
Terwyl ons saam die reis voortsit om hierdie visie ‘n werklikheid te maak, word ons geïnspireer deur demokrasie se kinders, deur hul energie, deur hul kreatiwiteit en deur hul entoesiasme.
Ons is geïnspireer deur die jong mense wat ons hoop op die wêreldverhoog gedra het, van die Springbokke tot Banyana Banyana, van die heldhaftige Bafana Bafana tot Grammy-toekenningwenners soos Tyla.
Terwyl ons die 30ste herdenking van ons vryheid herdenk, word ons herinner aan die woorde van president Nelson Mandela, wat gesê het dat nadat jy ‘n groot heuwel geklim het, ‘n mens net vind dat daar baie meer heuwels is om te klim.
Hy het gesê:
“Ek het ‘n oomblik hier geneem om te rus, om ‘n uitsig te steel van die heerlike uitsig wat my omring, om terug te kyk op die afstand wat ek gekom het.
“Maar ek kan net vir ‘n oomblik rus, want met vryheid kom verantwoordelikhede, en ek durf nie talm nie, want my lang stap is nog nie geëindig nie.”
Terwyl ons ver gekom het, het ons nog ‘n lang pad om te gaan.
Soos Madiba, moet ons aanhou beweeg, altyd vorentoe, altyd vorentoe, na die land van ons drome. Om altyd te glo dat die oorwinning seker is.
Ek dank u.
LEES OOK: EFF wil 2024 Sona boikot oor leierskapsverbod uit die Parlement
LEES OOK: Mashaba: Suid-Afrikaners is slegter af as ses jaar gelede
LEES OOK: ‘R6,5 miljoen vir hergemengde beloftes’: Maimane ontplof die koste van SONA
LEES OOK: SONA 2024: Kaapstad se burgemeester wil hê Ramaphosa moet op bendebedrywighede fokus
Die Suid-Afrikaner is opsoek na joernaliste …. Indien jy belangstel stuur asb. ‘n e-pos aan info@thesouthafrican.com of WhatsApp ons op 060 011 0211.
